Wat is schaamte nou eigenlijk?

'Ik schaam me dood'

Schaamte is een emotie die erg pijnlijk is. Het is een angst om niet verbonden te zijn. Om de liefde niet waard te zijn. Om gezien te worden als iemand met gebreken die er niet bijhoort. Volgens Darwin is het is één van de meest heftige gevoelens die we als mens kunnen hebben. De uitdrukking ‘Ik schaam me dood’ beschrijft dat. Het liefst kruip je diep weg onder je dekbed, terwijl je de warme gloed van schaamte over je hele lichaam voelt. 

Psychiater Louis Tas, gespecialiseerd in schaamte, definieert het als een primaire, universele emotie. De essentie van schaamte is het idee dat je in de ogen van een ander waardeloos bent. En dat je die ander daar volkomen gelijk in geeft.

Schaamte maakt klein

De emotie komt voort uit een gedachte en is daarom iets van het ego. Die gedachte wordt gevoed door een overtuiging of verwachting. Schaamte is het overlevings- of beschermingsmechanisme dat je kleiner maakt dan je bent. Onzichtbaar, zodat niemand opvalt dat je waardeloos bent. Welke overtuiging of verwachting schaamte oproept, verschilt van persoon tot persoon. 

Je laat jezelf in de steek

De uitdrukking: ‘Ik schaam me dood’, geeft aan dat de emotie zó intens en pijnlijk is, dat je liever niet voelt en de verbinding met jezelf opheft. Doordat je zo bezig bent met het voldoen aan die verwachtingen en boodschappen van anderen, laat je jezelf in de steek. Met als gevolg dat het je ervan weerhoudt om je als mens volledig te ontplooien en authentiek jezelf te zijn. 

In het donker trek je je lieslaarzen aan om, door het moeras van schaamte heen, je weg te zoeken richting vaste grond onder je voeten.

Schaamte groeit op een grond van:

• verborgenheid
• stilte 
• beoordeling

Wat gebeurt er als je je schaamt?

Schaamte ontstaat wanneer je (onbewust) negatieve overtuigingen over jezelf heb. Met andere woorden, je denkt bijvoorbeeld regelmatig, dat je iets doet of iets bent wat een ander afkeurt. De emotie tast de zelfwaardering aan, en leidt tot zelfkritiek. Deze negatieve zelfwaardering uit zich in een gevoel van onder andere angst en pijn. Je bent bang dat je iets verkeerd doet in de ogen van de ander. Het gevecht zit van binnen. In feite wijs je jezelf af. Vanuit bepaalde overtuigingen vind je jezelf niet goed genoeg of waardeloos. Deze overtuigingen draag je met jezelf mee. Ze komen oorspronkelijk van buiten jou, maar voelen inmiddels als van jezelf. Daardoor zijn ze moeilijk te herkennen.

Een voorbeeld: Toen mijn oma begraven werd, liep ik als klein meisje vooraan het kerkhof op. In mijn vaders ogen was dat ‘not done’. Hij heeft mij met weinig woorden en een venijnige blik naar de achterste plek in de stoet gedirigeerd, ten overstaan van de hele familie. Ik weet nog dat ik het gevoel had wel in een graf te willen verdwijnen. Mijn gevoel ging binnen no time van 'Hier ben ik'  naar 'Ik mag er niet zijn'. Een nieuwe, beperkende overtuiging was geboren. 

Je wordt je eigen rechter

Schaamte is iets persoonlijks. Wanneer je je schaamt is jouw gedrag of zijn jouw gedachten niet in lijn met jouw normen, waarden of overtuigingen.

Schaamte kan in onszelf ontstaan, zonder dat er iets of iemand anders bij betrokken is. Je kunt je in stilte schamen voor een heimelijke gedachte. Niemand die je iets onaardigs tegen jou heeft gezegd, niets waar iemand je op kan betrappen en toch is daar schaamte. Daar zijn anderen op zo’n moment dus niet voor nodig. Het is een emotie die je in je eentje op kunt roepen. Je verinnerlijkt het oordeel dat zich oorspronkelijk buiten jou bevond. Plots heb je een toga aan en ben je je eigen rechter geworden, met een duidelijke uitspraak: Je bent goed of je bent fout. 

Hiermee verschilt het van andere gevoelens. Je kunt je dus ook schamen zonder dat anderen er wetenschap van hebben. Hoe ‘belangrijker’ jij de persoon of groep vindt, die je eventueel zou kunnen misprijzen, hoe meer schaamte je ervaart. Recent onderzoek biedt een schrale troost: *schaamte is een van de meest kortdurende emoties. In tegenstelling tot verdriet, dat het langste aanhoudt.

Schaamte, schuld, vernedering of gêne? 

In de maatschappij is er verwarring over schaamte. We gebruiken de woorden schaamte, schuld, vernedering en gêne vaak door elkaar. Het zijn allemaal onprettige, zelfbewuste emoties die aanzetten tot zelfreflectie en zelfevaluatie. Alle vier focussen ze zich dus op ‘het zelf’.
Het lijkt een beetje pietluttig, maar het is belangrijk om de juiste woorden te gebruiken bij de emoties. Het hangt samen met onze zelfspraak, hoe we emoties ervaren. Hoe praat je tegen jezelf over wat er gebeurt?
Eerst het verschil tussen schaamte en schuld:

• Schaamte

Als je zelfspraak klinkt als: ‘Wat ben ik stom, een sukkel of een waardeloze muts’, dan is er sprake van schaamte. Bij schaamte gaat je zelfspraak over dat je fout bent. Het ontneemt je je bestaansrecht, zoals het alle wortels van een boom weghakt.
Schaamte = ik ben slecht

• Schuld

Als je zelfspraak klinkt als:  ‘Stomme actie van mij’ of ‘Wat suf dat ik dat heb gezegd’, dan geef je aan dat je iets fout gedaan hebt.
Schuld is een emotie die aangeeft dat je beseft de oorzaak te zijn van een verkeerde daad. Het is vaak mogelijk om een herstellende actie uit te voeren, waardoor het schuldgevoel vermindert. door b.v. aan te geven: ‘Sorry, wat ik deed was een beetje dom’. Het kan mensen dus motiveren verantwoording te nemen voor hun gedrag naar anderen toe.
Schuld = wat ik doe is slecht

Dit is net zo’n sterke emotie als schaamte. Het kan echter een positieve invloed hebben, terwijl schaamte destructief en kwetsend gedrag teweeg brengt. 

• Vernedering

Het verschil tussen schaamte en vernedering vind je in je interne dialoog. Stel, op de familiebijeenkomst maakt je broer je uit voor ‘bemoeizuchtige trut’. Als jij denkt (of tegen jezelf zegt) dat hij gelijk heeft en jij jezelf een waardeloze zus vindt, dan ontstaat schaamte. Denk jij echter: ‘Doe niet zo idioot, dit gaat niet over mij’, dan is er sprake van vernedering. Dat is erg onaangenaam en beschadigt de relatie met je broer. Als je daarbij die boodschap vaak krijgt, dan bestaat de mogelijkheid dat je het gaat geloven en ligt vervolgens schaamte op de loer.

• Gêne

Ondanks dat het ongemak geeft, ben je over het algemeen snel over het gevoel van gêne heen. Het is de lichtste emotie van de vier. Je kunt er vaak in een later stadium een grap over maken. Het kenmerk ervan is dat we niet de enige zijn  wanneer we iets gênants doen. Zoals het moment dat ik met mijn dochter in de ballenbak, ten overstaan van de priemende ogen van vreemde vaders, uit mijn broek scheurde. Gênant en ongemakkelijk, maar niet meer dan dat. 

Dit onderscheid tussen deze vier termen helpt je naar een beter inzicht in schaamte en daardoor een andere omgang met je schaamtegevoelens. Misschien denk je nu: ‘Hé, ik heb toch minder vaak last van schaamte dan ik dacht’.

Schaamte schaadt

Schaamte grijpt je bij de wortels van je bestaan. Het stuurt je overlevingsmechanisme aan en je komt in primaire reacties terecht. Daardoor krijg je moeilijk grip op je gedrag.

Bij het ervaren van schaamte, of zelfs alleen de angst voor schaamte ontstaat onprettig gedrag. Zelfdestructief, zoals het veroordelen van jezelf, jezelf klein maken. Of uit bescherming kun je anderen aanvallen of zelfs beschaamd maken.
Als je schaamte ervaart, voel je je afgesneden van de ander. Van oudsher was je in gevaar als je afgezonderd was van de groep. Je was niet in staat om te overleven en dat riep een doodsangst op. Zelfs nu kan dat nog opspelen en een niet te duiden, diepe angst kan volgen op gevoelens van schaamte. Je overlevingsmechanisme wordt in gang gezet en er zijn verschillende reacties mogelijk:

• Je beweegt je weg van anderen.
  Uit schaamte ontstaat een terugtrekken, zwijgen, geheimen bewaren, stiekem gedrag, isolatie en uiteindelijk eenzaamheid.
• Je beweegt je tegen anderen in.
  Probeert de macht over een ander te krijgen, gedraagt je agressief, bestrijdt schaamte met schaamte (b.v. door hatelijke dingen tegen een ander te zeggen.
• Je bevriest.
  Je trekt je terug uit je lichaam en gevoel, wat ze ook wel dissociëren noemen. Dat voelt alsof je lichaam een leeg omhulsel is en jij ergens er buiten zweeft. 

Ondanks het feit dat schaamte zo’n pijnlijk gevoel geeft waar je vanaf wilt komen, werkt een deel van jou erg hard om die schaamte in stand te houden. Dat deel verwacht dat je ‘veilig’ bent, zolang je je stil houdt en onder de radar blijft, of vecht als verdediging. 

Je bent niet alleen

Schaamte is datgene wat we het meest proberen te ontvluchten. Tegelijkertijd is het datgene wat ons het meest onverbiddelijk opjaagt. Daarom is het zo bevrijdend om het onder ogen te komen, het verleden los te laten, hoe spannend dat ook is.

Omdat deze emotie zo verborgen gehouden wordt, denk je gemakkelijk dat je de enige bent die het overkomt. Dat is niet waar, maar maakt het wel tot een eenzaam proces. Weet dat je niet alleen bent en dat er een weg uit is. Ook al zie je die nu misschien nog niet.

Wil jij door de poort van schaamte naar een vrij gevoel? Ik neem je mee op een innerlijke reis en gids ik je naar de uitgangen van het moeras. Richting innerlijke kracht en rust: een rechte rug, opgeheven hoofd en fiere uitstraling. Je bent welkom voor een gratis en vrijblijvende kennismaking.

Lees verder over mijn manier van coachen of ontvang de nieuwsbrief.

Bronvermelding*

• Schaamte is een van de meest kortdurende emoties